Moć jezika

Za INFOPREVODE piše Katarina Beširević

Jezik je čoveku svojstvena sposobnost društvenog opštenja putem artikulisanog sistema verbalnih znakova koji omogućuje oblikovanje misaonih sadržaja i njihovo prenošenje u vidu suvislih govornih poruka (R. Bugarski, Jezik i kultura).

Kako je osnovna funkcija jezika komunikacija među ljudima, tako je jezik zapravo osnova socijalizacije čoveka. Kroz svoju osnovnu funkciju jezik može biti upotrebljen u različite svrhe i u brojnim prilikama. U ovom tekstu osvrnućemo se na moć jezika, a kao osnovno pitanje istražićemo na koje sve načine jezik može delovati na nas, uzevši u obzir da nekih njegovih uticaja gotovo da i nismo svesni.

Moć identifikovanja

Jezik ima moć da ujedini, i da stvori kod dva čoveka koja se nikada ranije nisu susrela osećaj zajedništva. Zamislite da se nalazite u višemilionskom gradu, kilometrima daleko od svog rodnog mesta. U jednom trenutku, na ulici, čujete vaš maternji jezik što u vama budi snažnu želju da saznate ko to govori, a možda i da priđete toj osobi i da sa njom porazgovarate. Uzbuđeni ste kao da ste sreli nekog sebi bliskog, iako tu osobu možda nikada ranije niste videli; ipak, jezik kojim govorite vas privlači. Jezik vas je naveo da se identifikujete sa jednim slučajnim prolaznikom na ulici. Kada govorimo o identifikovanju i pripadnosti, treba imati na umu primer nacija, koje su nastale na temelju zajedničke istorije, tradicije i kulture, ali često (mada ne i uvek) i na temelju zajedničkog jezika koji ljude povezuje u jednu skupinu.

Jezik ima moć da nas poveže u prisnije zajednice, u krugove porodice i prijatelja. Tu se javljaju mini žargoni, način akcentovanja reči i neke, samo nama poznate uzrečice koje nas zbližavaju. Deca imaju običaj da sa svojim prijateljima osmisle „tajni jezik“ kojim bi isključivo oni, u svojoj grupi, mogli međusobno da se sporazumeju. Iako je često u pitanju sasvim izmišljeni jezik, njegova funkcija zbližavanja i identifikovanja pojedinaca ostaje dominantna.

Moć međunarodnog sporazumevanja

Iako ljudi govore različitim jezicima, kroz istoriju bili su u upotrebi jezici diplomatije, određeni kako bi se državni zvaničnici međusobno bolje sporazumevali prilikom pregovora. Kroz 20. vek diplomatski jezik postao je način sporazumevanja i među ljudima u svakodnevnim prilikama, pre svega zbog popularizacije turizma, ali i zbog poslovnih putovanja, i međusobne umreženosti sve većeg broja ljudi. Prvi diplomatski jezik bio je latinski (mada je njegova upotreba bila prvenstveno pismena), zatim francuski, da bi do dan danas jezik globalnog sporazumevanja ostao engleski.

„Krunisanje“ pojedinog jezika kao diplomatskog više govori o moći države u kojoj je dati jezik zvaničan, nego o samom jeziku. Uzmimo primer engleskog. Upotreba engleskog jezika kao lingve franke nastupila je kolonijalnom ekspanzijom Kraljevine Engleske, da bi dostigla svoj vrhunac u 20. veku, jačanjem Sjedinjenih Američkih Država i njihovim dolaskom na mesto globalne supersile. Ipak, zbog navedenih istorijskih i političkih okolnosti, engleski jezik kao oličenje moći SAD-a govori se globalno. Još jedan zanimljiv primer koji ilustruje vezu između političkog uticaja jedne države i moći njenog jezika jeste primer ruskog jezika i njegove prisutnosti u socijalističkoj Jugoslaviji. Krajem Drugog svetskog rata, ruski se u Jugoslaviji učio u školama kao primarni strani jezik, pre svega zbog zajedničke politike i interesa Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. Ipak, nakon Titovog razilaženja sa Staljinom i njegovog približavanja Zapadu, engleski polako potiskuje ruski kao prvi strani jezik u školama širom zemlje. Ovaj primer jasno ilustruje vezu između moći jedne države i njenog jezika. Moć engleskog jezika reflektovala je meku moć (soft power) Sjedinjenih Država i njenu težnju da diplomatskim putem, posredstvom svoje kulture utiče na pridobijanje političkih saradnika.

Propagandna moć

Još od antičkih vremena Stare Grčke i Starog Rima retorika je bila cenjena disciplina. Slavni retori poput grčkog Demostena i rimskog Cicerona pisali su političke govore protiv svojih suparnika koje su održavali na javnim mestima, kao što je na primer, rimski Forum. Ovakva tradicija nastavljena je do danas, a govori i njihova upotreba u političke svrhe nisu nimalo izgubili na značaju kroz istoriju. Političari koriste retoriku kao osnovno sredstvo za pridobijanje pristalica. Istorija obiluje primerima totalitarnih režima koji pokazuju značaj koji su diktatori pridavali svojim javnim nastupima i koliku su propagandnu moć ti nastupi zapravo imali. Naravno, pored pažljivo izabranih reči prilikom ovakvih nastupa ključne su bile i adekvatne gestikulacije i stav govornika. Ipak, reči su svakako bile najjači nosioci propagandnih poruka vladajućih režima.

Jedan od primera jeste „crvena panika“ (red scare) koja je usledila nakon Drugog svetskog rata u Americi. Ovom prilikom senator Džozef Makarti vodio je kampanju protiv komunizma i komunista u SAD. Njegovi govori, koje su građani mogli da čuju na radiju i televiziji imali su snažan uticaj, te se strah od komunizma ukorenio u javnosti. Slično je bilo i u zemljama Istočnog bloka za vreme hladnog rata, gde se istovremeno, kao pandan američkoj „crvenoj panici“, vodio propagandni rat protiv kapitalizma. Glavno oružje bile su reči i govori. Slične ratove rečima možemo videti u današnjim političkim kampanjama širom sveta.

Koliko je zapravo značajno da predstavnik ili političar jedne države ovlada veštinom govora, najbolje ilustruje film „Kraljev govor“ („The King’s Speech“) iz 2010. godine, koji prikazuje poteškoće sa kojima se susretao engleski kralj Džordža VI prilikom javnih nastupa. S obzirom na to da kao kralj, Džordž VI nije mogao da izbegne javne govore, on je morao da se obrati za pomoć logopedu. Džordž VI bio je na vlasti u Velikoj Britaniji tokom Drugog svetskog rata, kada je kraljeva podrška građanima i vojsci bila preko potrebna.

Radi ilustrovanja propagandne moći jezika u ovom tekstu dat je primer političkih govora, što svakako ne znači da je politika jedino polje u kojoj se jezik koristi na ovaj način. Dominantna propagandna upotreba jezika jasno je vidljiva i u različitim marketinškim kampanjama, na čemu se ipak, ovom prilikom nećemo dodatno zadržavati.

Iako smo se osvrnuli na pojedine aspekte jezika i njegove moći, ostaje još veliki broj tema koje nisu pokrivene u ovom tekstu. Jedno od značajnih pitanja koje treba postaviti kada se dotičemo teme moći jezika jeste: kako to jezik kojim govorimo formira naše misli i stvarnost koja nas okružuje? Poznat je kliše, kao i debata koju je ovaj kliše pokrenuo, da Eskimi imaju u upotrebi preko pedeset reči za sneg. Iako osporena tvrdnja, ona je postala argument lingvističara da je jezik u direktnoj vezi sa okolinom u kojoj je u upotrebi, dakle da je uticaj naše stvarnosti na jezik i te kako vidljiv. Međutim, da li i jezik utiče na stvarnost podjednakim intenzitetom je pitanje koje ćemo ostaviti za neki od narednih tekstova. Stay tuned!