Jezik u ratu - Navaho Indijanci
Za INFOPREVODE piše Srđan Đurić
Navaho je jedno od najvećih indijanskih plemena u Sjedinjenim Američkim Državama. Njihova tradicionalna kultura veoma je bogata, i sačinjena je od složenog sistema verovanja, sa raznovrsnim igrama, ceremonijama, ritualima, i živopisnim simbolima. Međutim, dugo je bila nepoznata činjenica da su upravo Navaho Indijanci, i što je još zanimljivije njihov jezik, odigrali ključnu ulogu u borbama na Pacifiku tokom Drugog svetskog rata i značajno doprineli pobedi Saveznika.
Navaho Indijanci
Navaho vrač
Naziv Navahu dolazi iz jezika Pueblo Indijanaca, u kom reč navahú označava veliko područje obrađenog zemljišta. Populaciju Navaho Indijanaca broji nešto više od 330 hiljada ljudi, prema popisu stanovništva iz 2010. godine, što ovu grupu čini drugom najmnogoljudnijom indijanskom zajednicom, od koje su jedino Čiroki brojniji. Pleme Navaho pripada grupi Atabaskana, poznatih i kao Dene, koji i dan danas žive u svojoj domovini na području Aljaske i Kanade. Navaho Indijanci su se zajedno sa Apačima odvojili od ostalih Atabaskana najverovatnije početkom 14. veka, i emigrirali južnije na teritoriju današnjih Sjedinjenih Američkih Država. Prvi kontakt španskih doseljenika sa Indijancima iz ovog plemena zabeležen je 1540. godine. Iako nisu bili agresivni poput Apača, i Navaho Indijanci su se sukobljavali sa američkom vojskom. Poraženi su 1863. godine, kada su i proterani sa svoje zemlje.
Navaho Kamp
Mapa rezervata
Sporazumom iz 1868. godine rat je okončan i na teritoriji koja je pripadala Indijancima stvoren je rezervat. U početku veoma mali, vremenom se proširio i polako postao najveći indijanski rezervat u Sjedinjenim Američkim Državama. Danas se prostire na površini od 71.000 kvadratnih kilometara, što teritoriju rezervata čini malo većom od države Irske!
Navaho jezik pripada jezičkoj grupi Na-Dene, koja obuhvata i druge atabaskanske jezike. Ova jezička grupa dobila je naziv po reči dene, koja je zajednička svim jezicima iz ove grupe, i znači čovek. Na-Dene su tonski jezici i imaju veoma kompleksnu sintaksu. U njima reči menjaju značenje u zavisnosti od načina na koji se izgovaraju, a takođe imaju i veoma razvijenu simboliku. U navaho jeziku se na primer bojama pripisuje različito značenje u zavisnosti od konteksta u kome se koriste. Tako četiri osnovne boje koje su crna, bela, žuta i plava mogu da označavaju i četiri strane sveta.
Tokom Drugog svetskog rata, 1942. godine, Filip Džonston je u novinama pročitao članak o naporima američkih marinaca da smisle novi način šifrovanja poruka, kada je došao na ideju kako bi se u tu svrhu mogao koristiti upravo jezik Navaho Indijanaca. Filip je bio sin misionara, i kao dete je proveo puno vremena u rezervatu Navaho Indijanaca, gde je načio njihov jezik. Jezik je tada bio isključivo usmen, odnosno nije imao nikakvo pismo koje bi moglo da pomogne u njegovom dešifrovanju. Takođe je zbog tonske varijacije i komplikovane sintakse veoma težak za učenje, te je i broj njegovih govornika koji ne pripadaju plemenu Navaho veoma mali. Konačno jezik Navaho Indijanaca se značajno razlikuje od jezika drugih američkih Indijanaca, jer jedino oni, zajedno sa Apačima, imaju atabaskansko poreklo.
Svoju ideju je Džonson predstavio američkim marincima, i ona je nedugo zatim usvojena. Najpre je uposleno svega 29 Indijanaca čiji je zadatak bio da kod osmisle i da ga testiraju. Pošto se u probnoj fazi projekat pokazao kao veoma uspešan, tim je ubrzo proširen i šifrovani jezik stavljen u akciju. Do kraja rata je obučeno više od 400 Indijanaca iz različitih plemena koji su obavljali zadatak prenošenja šifrovanih poruka.
Postojale su dve verzije ovog koda: Tip 1 i Tip 2. Tip 2 je podrazumevao direktno prevođenje. Poruka bi najpre bila prevedena na licu mesta sa engleskog na navaho jezik, da bi tek onda bila poslata, i konačno na odredištu opet prevedena na engleski. Šifra Tipa 1 korišćena je za prenošenje važnijih poruka. Ona predstavlja svojevrstan fonetski alfabet, u kome svakom slovu engleske abecede odgovara određena Navaho reč. O uspešnosti ove šifre govori i činjenica da ona nikada nije odgonetnuta.
| ALPHABET | NAVAJO WORD | LITERAL TRANSLATION |
| A | WOL-LA-CHEE | ANT |
| A | BE-LA-SANA | APPLE |
| A | TSE-NILL | AXE |
| B | NA-HASH-CHID | BADGER |
| B | SHUSH | BEAR |
| B | TOISH-JEH | BARREL |
| C | MOASI | CAT |
| C | TLA-GIN | COAL |
| C | BA-GOSHI | COW |
Iako je njihova uloga bila veoma značajna tokom rata, korišćenje navaho jezika u svrhu šifrovanja ostala je državna tajna duže od 20 godina, sve do 1968. godine kada je program konačno prestao da se vodi kao poverljiv. Ronald Regan je 1982. godine, u svojstvu predsednika Sjedinjenih Američkih Država, odao priznanje hrabrim Indijancima koji su šifrovali poruke, i proglasio 14. avgust njihovim danom.
Iako je primer korišćenja jezika Navaho Indijanaca u svrhe šifrovanja najpoznatiji, on nije prvi, a svakako ni jedini. Čokto Indijanci u francuskoj vojsci su prvi koji su koristili sopstveni maternji jezik u svrhu šifrovanja tokom Prvog svetskog rata, 1918. godine. Nemci su uspeli da presretnu neke od šifrovanih poruka. Međutim, nikako nisu uspevali da ih protumače, te su počele da kruže glasine kako su saveznici stvorili mehanizam pomoću koga mogu da govore pod vodom! Francuska vlada je 1989. godine odlikovala pleme Čokto Nacionalnim ordenom za zasluge, prepoznajući tako njhov doprinos savezničkoj pobedi. Na isti način je korišćen i romski jezik 1999. godine, tokom Bitke na Košarama, za šifrovano navođenje artiljerije od strane Vojske Jugoslavije. Ni u tom slučaju šifra nije bila probijena!