Jezik Havaja

Za INFOPREVODE piše Jovan Stipić

Godine 1778. kapetan Džejms Kuk (James Cook) postao je prvi Evropljanin koji je dospeo do jednog od havajskih ostrva. Tada je na Havajima bilo nastanjeno oko 300.000 stanovnika, koji su govorili jezikom koji se nazivao Hawai'i, po najvećem ostrvu ovog arhipelaga. Zapravo, veoma malo stvari je poznato o istoriji Havaja pre dolaska Džejmsa Kuka, te se tako ne zna tačno ni koliko je star sam jezik njegovih starosedelaca.

Ubrzo nakon Kuka, američki misionari počinju da kolonizuju ova ostrva, osnivajući privatne plantaže šećerne repe. Pošto nisu razumeli jezik koji se na ostrvu govorio, počeli su stanovništvo da uče engleski. Međutim, to nije bio jedini faktor koji je ugrozio havajski jezik.

Sa misionarima došla je i bolest koju mi danas nazivamo boginje. Boginje su desetkovale domorodačko stanovništvo Havaja tog perioda, tako da je do 1860. godine ostalo svega oko 60.000 stanovnika na ostrvima. Tokom 19. veka ostrva nastanjuje i veliki broj imigranata zaposlenih na plantažama, koji dolaze ne samo iz Amerike, već i iz Japana i drugih istočnoazijskih država.

U želji da očuva jezik, kralj Kamehameha III, napisao je prvi statut na havajskom jeziku 1839. godine. Ipak, to nije mnogo pomoglo, te 1896. godine engleski postaje zvanični jezik ostrva, a samo 4 godine nakon toga, Sjedinjene Američke Države aneksiraju Havaje.

U tom periodu zabranjeno je korišćenje havajskog jezika u školama, te su deca i stariji oštro kažnjavani ukoliko bi ga koristili. Neke od kazni koje su sprovođene su podrazumevale izbacivanje iz škola, zabranjivanje izlaska iz kuće, i ograničavanje ishrane, kada bi kažnjeniku bilo dozvoljeno da jede samo hleb i vodu.

Demografske promene, odnosno drastičan pad domorodačke populacije, u kombinaciji sa masovnim naseljavanjem imigranata, uzrok su činjenici da se u 20. veku havajskim jezikom kao maternjim koristilo svega oko 0.1% populacije stanovnika ostrva.

Međutim, kako bi se jezik očuvao, 1984. godine se osnivaju predškolske ustanove, nazvane Pūnana Leo, što bi značilo „leglo jezika“. Nekoliko godina pre nego što je ova inicijativa započeta, 1979. godine, svega 800 ljudi poznavalo je havajski jezik kao maternji.

Različiti programi popularizacije jezika doveli su do toga da je danas poznavanje osnova havajskog jezika obavezan uslov koji moraju ispuniti svi koji se bave bilo kakvom vrstom javnih poslova na ostrvima. Do 2010. godine broj govornika havajskog jezika narastao je na 18.000, ali se on još uvek tretira od strane UNESCO-a, kao ugrožen, prvenstveno zato što je na 6 od 7 ostrva engleski dominantan jezik.

Izuzetak je ostrvo Ni'ihau, najmanje ostrvo arhipelaga, koje danas ima svega oko 200 stanovnika. Ovo ostrvo je jedino mesto na svetu na kome je, zbog izolovanosti, do danas havajski jezik ostao maternji većinskom delu populacije.

Havajski jezik sačinjen je od svega 12 slova, 7 konsonanata i 5 samoglasnika. Samoglasnike koje koriste su isti kao i latinični: A, E, I, O, U. Kao i ostali jezici, Hawai'i je u početku bio samo usmen, a u gotovo netaknutoj formi je opstao do današnjih dana zbog zanimljivog načina na koji stanovnici Havaja pričaju priče.

Mnogi su čuli za njihov Hula ples, koji se danas pre svega koristi u turističke svrhe, radi zabave tokom sezone. Ali Hula ples je zapravo korišćen prvenstveno u okviru rituala, dok bi uz većinu pokreta plesači zapravo pričali priču. Ova usmena tradicija je ujedno i jedan od glavnih razloga zbog kojeg je havajski jezik uspeo da preživi 20. vek.

Mali broj ljudi koji govore Hawai'i jezikom nije sprečio jezik u njegovom širenju po svetu. Aloha je globalno prepoznata reč i iako je mi koristimo kao pozdrav, ona zapravo označava „ljubav“. Waikiki je još jedna poznata reč, pre svega zbog lanaca prodavnica koji se proširio i kod nas, a znači bujajuća voda. Takođe je i Pixar svoj crtani, Moana, koji je baziran na nekoliko havajskih mitova, nazvao po havajskoj reči koja znači more, odnosno morski put.

Havajski jezik oslikava mirnodopsku prirodu ovog naroda. Pored Aljaske, ovaj arhipelag predstavlja jedinu državu Sjedinjenih Američkih Država koja nije osvojena borbom, dok je istovremeno verovatno najpoznatija reč na svetu havajska reč za ljubav. Lilo i Stič, Moana kao i mnogi drugi filmovi pokazuju nam vedri duh ove neverovatne zajednice.