„Faux amis” ili lažni prijatelji u jeziku

Za INFOPREVODE piše Srđan Đurić

Termin „lažni prijatelji“ se u lingvistici koristi kako bi obeležio jedan zanimljiv fenomen. Njime se ukazuje na postojanje parova reči u različitim jezicima koji se pišu ili izgovaraju na sličan način, ali imaju drugačije značenje. Lažni prijatelji mogu se pojaviti i u okviru različitih dijalekata istog jezika. Na primer u britanskom engleskom reč vest znači potkošulja, dok na američkom znači prsluk. Mnogo veću zabunu može izazvati termin public school.

Izraz faux amis potiče iz francuskog jezika. Preuzet je iz naslova jedne knjige objavljene 1928. godine. Ona predstavlja nesvakidašnji rečnik engleskih reči u francuskom jeziku koje su tada zbunjivale prevodioce. Otuda su lažni prijatelji zapravo lažni prijatelji prevodilaca koji im otežavaju posao, zbunjujući ih varljivim asocijacijama. Iako su sam termin koji se danas koristi skovali francuski filolozi tek u 20. veku, ova pojava poznata je od ranije. Smatra se da najstarija istraživanja koja su se bavila fenomenom lažnih prijatelja potiču čak iz 17. veka! Pored ovog korišćeni su i drugi termini kao što su: lažna analogija, varljive kognate, lažni parovi ili međujezički homonimi, u sličnom značenju.

Lažni prijatelji mogu nastati na osnovu zajedničkog porekla nekih reči, koje su u različitim jezicima promenile značenje. Jedan jezik može preuzeti reč iz drugog, ili je pak oba mogu preuzeti iz nekog trećeg jezika. Do promene značenja može doći u trenutku kada je nova reč preuzeta iz stranog jezika ukoliko je ona pogrešno shvaćena, ali i nakon dugotrajnog korišćenja.

Čest je slučaj da jedna reč tokom dugog vremenskog perioda ima više značenja koja vremenom nestaju. Na primer iz latinske reči gymnasium koja je označavala mesto za vežbanje, ali i mesto gde se drže predavanja izvedena je engleska reč gymnasium koja znači sala za vežbanje, ali i srpska gimnazija. Iako ove dve reči imaju zajedničko etimološko poreklo, njihovo značenje je različitio.

U engleskom jeziku prisutan je veliki broj slučajeva gde reči koje potiču iz latinskog jezika imaju drugačije značenje u odnosu na svoje dvojnike u drugim evropskim jezicima. Jedan primer jeste reč eventually koja na engleskom jeziku znači najzad, konačno ili na kraju. Međutim, nemačko eventuell, špansko eventualmente, francusko éventuelle pa čak i srpsko eventualno najčešće se prevode kao možda ili moguće. Pridev eventually iz engleskog jezika vremenom je izgubio različita značenja koja je nekada imao, pa se danas koristi drugačije u odnosu na svoje parnjake iz ostalih evropskih jezika.

Lažni prijatelji mogu biti i homonimi, odnosno nastati nezavisno jedni od drugih. Burro na italijanskom znači puter dok je to na španskom jeziku magarac, coin je na engleskom novčić, a na francuskom ćošak, dok reč van na srpskom znači napolju, a na holandskom je to predlog od. Iako se ove reči pišu na identičan način, one nemaju zajedničko etimološko poreklo.

Zanimljivo je da se ekvivalenti lažnim prijateljima mogu pronaći i u neverbalnoj komunikaciji. U Bugarskoj klimanje glavom levo-desno znači da, dok klimanje gore-dole znači ne. Bugarska gestikulacija je obrnuta u odnosu na ostatak sveta.

Jezičke zabune sličnog tipa, koje ipak nisu lažni prijatelji, mogu se javiti i kod grafema koje izgledaju, ali se ne čitaju isto. Tu pojavu dobro ilustruju poznati parovi latiničnih i ćiriličnih slova, koja se isto pišu, a drugačije izgovaraju.

Lažni prijatelji često prave velike probleme prevodiocima amaterima. Izazivajući pogrešne asocijacije oni ulivaju lažan osećaj samopouzdanja, koji lako može izazvati velike nesporazume. Dobro poznavanje jezika neophodno je kako bi se izbegle zamke koje lažni prijatelji postavljaju. To naročito važi prilikom prevođenja bliskih jezika, koji pripadaju istim jezičkim porodicama. U njima se nalazi veliki broj reči koje dele zajedničko etimološko poreklo, ali imaju različito značenje. Takav je slučaj i sa ruskim i srpskim jezikom, koji su u mnogome slični ali imaju i veliki broj međusobnih razlika.